नवी दिल्ली: देशातील सर्वात मोठी वाहन कंपनी असलेल्या मारुतीने आपले अनेक प्रकल्प तात्पुरते बंद करण्याचा निर्णय घेतलाय. मारुती सुझुकी कंपनी वैद्यकीय गरजा लक्षात घेता ऑक्सिजन देण्यासाठी हरियाणामधील प्रकल्प बंद करणार आहे. देखभाल दुरुस्तीसाठी ऑटो कंपन्या अनेकदा जूनमध्ये प्लांट बंद करतात. त्याच वेळी आता मारुती 1 ते 9 मेपर्यंत सर्व प्लांट बंद ठेवेल.यावेळी कंपनी ऑक्सिजनही तयार करेल. कार उत्पादनाच्या प्रक्रियेचा एक भाग म्हणून मारुती सुझुकी त्याच्या प्लांटवर ऑक्सिजनचे एक छोटेसे युनिट चालवते. सद्यस्थिती लक्षात घेता आमचा विश्वास आहे की, सर्व उपलब्ध ऑक्सिजन जीव वाचवण्यासाठी वापरला जावा, मारुतीनं निवेदनात म्हटलेय.
टाटा, जिंदाल आणि रिलायन्ससुद्धा ऑक्सिजन तयार करते
टाटा स्टील दररोज 200 ते 300 टन द्रव वैद्यकीय ऑक्सिजन सर्व रुग्णालये आणि राज्य सरकारकडे पाठवित आहे. महाराष्ट्रात कोरोनाची वाढती प्रकरणं लक्षात घेता जिंदाल स्टीलमार्फत दररोज सुमारे 185 टन ऑक्सिजनचा पुरवठा राज्य सरकारला केला जात आहे. छत्तीसगड आणि ओडिशामधील जिंदाल स्टील 50-100 मेट्रिक टन ऑक्सिजन पुरवतो. आर्सेलर मित्तल निप्पो स्टील रुग्णालय आणि राज्य सरकारांना दररोज 200 मेट्रिक टन द्रव ऑक्सिजन पुरवतो. बोकारो, भिलाई, राउरकेला, दुर्गापूर, बरनापूर या स्टील प्लांटमधून सुमारे 33,300 टन द्रव ऑक्सिजनचा पुरवठा केलाय. रिलायन्सने गुजरात आणि महाराष्ट्र सरकारला ऑक्सिजनचा पुरवठा देखील केला.
कोणत्या कंपन्या भारतात ऑक्सिजन बनवतात?
अनेक कंपन्या देशात ऑक्सिजन बनवतात. ऑक्सिजनचा वापर फक्त रुग्णालयातील रुग्णांसाठीच होत नाही तर स्टील, पेट्रोलियम इत्यादी बर्‍याच उद्योगांमध्येही होतो. आयनॉक्स एअर प्रॉडक्ट्स लिमिटेड, रेफेक्स इंडस्ट्रीज लिमिटेड, एलेनबेरी इंडस्ट्रियल गॅस लिमिटेड, नॅशनल ऑक्सिजन लिमिटेड, भगवती ऑक्सिजन लिमिडेट., गगन गॅसेस लिमिडेट, लिंडे इंडिया लि. (लिंडे) इंडिया लि.) यांचा समावेश आहे.
अशा प्रकारे ऑक्सिजन बनविला जातो
ऑक्सिजन बनवण्यासाठी आम्ही प्रकाश संश्लेषण ही सामान्य पद्धती वाचली आणि त्यास माहीत आहे, ही एक नैसर्गिक पद्धत आहे. या पद्धतीत झाडे ऑक्सिजन बनवतात. वनस्पती हवेपासून कार्बन डाय ऑक्साईड शोषून घेतात आणि ऑक्सिजनमध्ये रुपांतर करतात. प्राणीनंतर तेच ऑक्सिजन घेतात आणि कार्बन डाय ऑक्साईड वातावरणात सोडतात. याचं एक सायकल असते. व्यावसायिकरित्या ज्या पद्धतीने ऑक्सिजन गॅस बनविला जातो, त्याला क्रायोजेनिक डिस्टिलेशन प्रक्रिया (cryogenic distillation process) किंवा व्हॅक्यूम स्विंग एडजोरप्शन प्रोसेस (vacuum swing adsorption process) म्हणतात. या दोन्ही पद्धतींमध्ये ऑक्सिजन हवेपासून विभक्त केला जातो. हवेत 20 टक्के ऑक्सिजन आणि 70 टक्के नायट्रोजन असते. उर्वरित गॅस 10 टक्के आहे.
या दोन्ही गॅसना उद्योगांमध्येही मोठी मागणी
या दोन्ही पद्धतींमध्ये ऑक्सिजनच्या उत्पादनाबरोबर नायट्रोजन आणि आर्गन गॅस वेगळा केला जातो. या दोन्ही गॅसना उद्योगांमध्येही मोठी मागणी आहे. वर नमूद केलेल्या पद्धती व्यतिरिक्त ऑक्सिजन देखील रासायनिक अभिक्रियेद्वारे तयार होतो. त्याअंतर्गत ऑक्सिजनला कंपाऊंडमधून वेगळे केले जाते आणि गॅसमध्ये रूपांतर केले जाते. ही पद्धत अत्यंत महाग आहे आणि त्यातून सोडलेला वायू पाणबुडी, विमान किंवा अवकाशयानातील लाइफ सपोर्ट ऑक्सिजनसारख्या मोठ्या कार्यात देखील वापरला जातो. सामान्यत: हा ऑक्सिजन हॉस्पिटल इत्यादींमध्ये वापरला जात नाही. एक पद्धत अशी आहे की, विद्युत प्रवाह पाण्यात जातो अर्थात एच 2 ओ हायड्रोजन आणि ऑक्सिजनमध्ये मोडला आहे.
या मशीनमध्ये दोन इलेक्ट्रोड बसविण्यात आलेत
यातून दोन वायू बाहेर येतात, जे मशीनद्वारे शोषले जातात. या मशीनमध्ये दोन इलेक्ट्रोड बसविण्यात आलेत. हायड्रोजन निगेटिव्ह टर्मिनलवर आणि ऑक्सिजन पॉझिटिव्ह टर्मिनलवर जमा होते. या पद्धतीला इलेक्ट्रोलायझिस असे म्हणतात, ज्यामध्ये दोन्ही अत्यंत शुद्ध वायू तयार होतात. 1895 मध्ये सुरू झालेल्या क्रायोजेनिक डिस्टिलेशन प्रोसेसमध्ये मोठ्या प्रमाणात ऑक्सिजन तयार होते.
या प्रक्रियेमध्ये सोडलेला ऑक्सिजन वायू 99 टक्क्यांपर्यंत शुद्ध असतो
या प्रक्रियेमध्ये सोडलेला ऑक्सिजन वायू 99 टक्क्यांपर्यंत शुद्ध असतो. एडजोरप्शन प्रक्रियेमधून बाहेर पडलेल्या ऑक्सिजनची शुद्धता 90-93 टक्क्यांपर्यंत आहे. या पद्धतीत पाण्याची वाफ, कार्बन डाय ऑक्साईड, हेवी हायड्रोकार्बन अत्यंत थंड तापमानात हवेपासून विभक्त होते. यानंतर ही हवा क्रायोजेनिक पाईप्समधून जाते. पुढील टप्प्यात या हवेला तीन भाग नायट्रोजन, ऑक्सिजन आणि आर्गनमध्ये विभक्त केले आहेत. या पद्धतीस फ्रॅक्शनल डिस्टिलेशन म्हणतात. यामध्ये हवा वेगवेगळ्या टप्प्यात पार केली जाते, जेणेकरून जास्तीत जास्त शुद्ध ऑक्सिजन मिळू शकेल. शेवटी अगदी कमी दाबाने ऑक्सिजन काढला जातो, ज्याची शुद्धता 99.5 टक्के पर्यंत आहे. आजकाल अधिक नवीन तंत्रज्ञान आलेय, जे या ऑक्सिजनला शुद्ध करते आणि आर्गनचे प्रमाण काढून टाकते आणि ऑक्सिजनला 99.8 टक्के शुद्ध करते.
