डोकेदुखीची समस्या, जाणून घ्या काय आहेत कारणे?

डॉ. आनंद ओक

ज्या विकारांवर सामान्यपणे त्रास वाटल्यानंतर मेडिकल काऊंटरवरून तात्पुरत्या स्वरूपाची औषधे घेतली जातात. फार त्रास सातत्याने होऊ लागल्यावरच डॉक्टरांचा सल्ला घेतला जातो. अशा विकारांपैकी एक विकार म्हणजे डोकेदुखी.

डोकेदुखी ही प्रत्येक माणसाला वेगवेगळ्या स्वरूपात जाणवते. कोणाचे डोके बारीक दुखत राहते, तर कोणाच्या डोक्यातून चमका येतात. कोणाचे डोके ‘ठणठण’ करते, तर कोणाचे दगड बांधल्याप्रमाणे जड झालेले असते. तर काहींचे दुखू लागल्यानंतर गरम होते. काहींना डोक्यातून मुंग्या येतात. यावर प्रत्येकजण वेगवेगळे उपाय करीत असतो. कुणी डोके शेकतो, तर कोणी चक्क बर्फ ठेवतो. कोणी एखाद्या हीरोप्रमाणे डोके घट्ट आवळून बांधतो, तर कोणी डोक्याला हातही लावून देत नाही. कोणाला झोपल्यानंतर बरे वाटते, तर कोणाचे झोपून उठल्यावर डोके दुखू लागते. कोणी एकदम शांत होतो, तर कोणी वारंवार चिडचिड करू लागतो. चहा पिल्याने डोके दुखणारे असतात. तसेच चहाची तल्लफ झाल्यानंतर न मिळाल्याने डोके दुखणारेही असतात. काहींना डोके दुखत असले तरी त्यांचा दिनक्रम सुरू असतो. तर काहींना डोके दुखीमुळे रजा टाकावी लागते. इतकी विविध स्वरूपे असणारी ही डोके दुखण्याची तक्रार डॉक्टरांसाठी मात्र काहीवेळेला डोकेदुखी ठरते.

सर्वसामान्यपणे डोकेदुखीवर बहुतेक माणसे मेडिकल स्टोअर्समधून जाहिरातीवरून विविध गोळ्या घेत असतात. काहींना तर याची सवयच लागलेली असते. काहींना अशा गोळ्यांचे दुष्परिणामही झालेले सापडतात. तर काहींमध्ये तात्पुरत्या उपचारांनी डोकेदुखी राहिली तरी मूळ कारण दुर्लक्षित राहिल्याने त्याचे निदानच न झाल्याने कालांतराने मूळचा आजार खूपच वाढलेला आढळतो. त्यामुळे तात्पुरती गोळी घेण्याबरोबरच डोकेदुखीचे कारण नक्की करण्याला देखील महत्त्व द्यावे.

डोकेदुखीची कारणे :-

सर्दी (सायनसायटिस) :- हवेतील थंडपणा, गारठा, अ‍ॅलर्जी इत्यादी कारणांनी होणारी सर्दी, नाकाच्या परिसरातील पोकळ्यांमध्ये साठून तेथे सूज आल्याने हा प्रकार होतो. प्रतिकारशक्ती वर्धक, कफनाशक, सूज नाहीशी करणारी आयुर्वेदिक औषधे काही काळ घेत राहिल्यास यातून पूर्ण मुक्तता मिळू शकते.

पित्तामुळेची डोकेदुखी :- स्त्रियांमध्ये जास्त प्रमाणात आढळणार्‍या या प्रकारात डोके दुखणे, जड होणे, जळजळणे, मळमळणे, चिडचिड होणे आणि नंतर उलटी होऊन पिवळे कटू पित्त पडणे व थोडे बरे वाटणे ही लक्षणे असणार्‍या या प्रकारात पित्त प्रकोप कमी करणारी, आयुर्वेदीय औषधी काही काळ सातत्याने घेतल्यास उत्तम उपयोग होतो.

मायग्रेन :- अर्धे किंवा काही वेळेला संपूर्ण डोके दुखणार्‍या या प्रकारात जांभया यावयास लागून मानसिक अस्वस्थता, नैराश्य, आळशीपणा येऊन डोळ्यांसमोर वेड्यावाकड्या रेषा व वर्तुळे चमकतात, प्रकाश सहन होत नाही, डोक्याकडील शीर उडू लागते, मळमळ होऊन उलटी होते व काही प्रमाणात बरे वाटू लागते. काही दिवसांनी हा त्रास पुन्हा होऊ लागतो. काही जणांना चक्कर येणे, नाक वाहणे अथवा बंद राहणे ही लक्षणे जाणवतात. या प्रकारातही आयुर्वेदीय औषधे सातत्याने घेतल्यास आणि विरेचन, नस्य इ. पंचकर्म केल्यास निश्चित नियंत्रण होऊ शकते.

पाळी बंद होण्याच्या काळातील डोकेदुखी :- वयाच्या 45 च्या असणार्‍या स्त्रियांमध्ये असणार्‍या या डोकेदुखीत मासिक पाळीत अनियमितता हे प्रमुख लक्षण असते. याच्याच जोडीला मानसिक अस्वस्थता, सहनशक्ती कमी, चिडचिड, याबरोबरच काहीवेळा स्थूलपणा बातलेला असतो. या प्रकारातही आयुर्वेदीय औषधेच सुरक्षित आणि उत्तम परिणामकारी आढळत आहेत.

अ‍ॅनिमिया/रक्ताची कमतरता ः- तरुण मुलींत आणि जास्त कष्ट पडणार्‍या गृहिणींमध्ये आढळणार्‍या या प्रकारात डोकेदुखीच्या जोडीला दम लागणे, चक्कर येणे, पायाचे गोळे दुखणे, अशक्तपणा, निरूत्साह इत्यादी तक्रारीही असतात. काही रुग्णास आधुनिक रक्तवाढीची औषधे घेऊनही उपयोग होत नाही. अशावेळी आयुर्वेदातील, अश्वगंधा, शतावरी, मंडूर भस्म, माक्षिक भस्म, गोंढती भस्म, ताम्र भस्म, कोरपड, आवळा इत्यादींनी युक्त, औषधांचा खात्रीशीर उपयोग होतो.

मानसिक कारणांमुळे ः- अभ्यासाचा, व्यवसायाचा, आर्थिक कलहामुळे वाढणारा मानसिक ताण, राग, द्वेष, काळजी, चिंता, दडपण, जाचहाट, कोणतीही भीती, इत्यादी कारणांनी हा प्रकार होतो. यावर झोपेच्या गोळ्या खात राहण्यापेक्षा आयुर्वेदातील शंखपुष्पी, ब्राह्यी जटामांसी, तगर अश्वगंधा इत्यादी वनौषधी आणि अभ्रक भस्म, माक्षिक भस्म इत्यादींनी युक्त मनःशक्ती वाढविणारी औषधे आणि शिरोधारा, नस्य कर्म यांचा उपयोग, अतिशय उत्तम आणि सुरक्षित होतो, असा माझा 21 वर्षांचा अनुभव आहे.

इत्तर विकार : –

कानातील सूज, कान फुटणे, रक्तदाब कमी होणे किंवा वाढणे, मद्याचे जास्त सेवन झाल्याने, रक्तातील युरियाची वाढ झाल्याने फिटेचा (आकडी) झटका येऊन गेल्यानंतर, अतितंबाखू सेवनामुळे पोट साफ नसणे रक्तातील साखर कमी झाल्याने, डोळ्याला नंबर आलेला असणे, दात किडलेला असणे, स्पाँडिलायटिस इत्यादी विकारांच्या लक्षण स्वरूप डोके दुखत असते. अशावेळी त्या विकारांचे उपचार केल्यावरच डोकेदुखी कमी होते. काहीवेळेला मद्यपान, धूम्रपान, कॉफी किंवा चहा अचानक पूर्णपणे बंद केल्याने डोके दुखलेले आढळते.

डोक्याच्या ठिकाणी झालेला आघात, मेंदूच्या आवरणाची सूज, मेंदूला येणारी सूज, मेंदूच्या ठिकाणी येणारी अ‍ॅब्सेस, मेंदूच्या रक्तवाहिन्यांमधील गाठ, कवटीच्या हाडांच्या सांध्यांमधील

संधीवात, डोक्याच्या स्नायूंमधील

सूज, कवटीच्या हाडांची सूज, मेंदूमधील गाठ (ब्रेन ट्यूमर), मेंदूमधील रक्तस्त्राव, कार्बन डायऑक्साईडची विषाक्तता या कारणांमुळे होणारी डोकेदुखी कमी प्रमाणामध्ये आढळते.

डोकेदुखीनाशक नस्यकर्म –

आयुर्वेदाची देणगी :- अनेकांच्या बाबतीत असे लक्षात येते की वरील कारणे असूनही डोकेदुखी तीव्र होत नाही, कारण ज्यांचे शिराचे बल उत्तम असते अशांना डोकेदुखी जाणवत नाही. उदा – पित्ताचा त्रास असणार्‍या प्रत्येकाचे डोके दुखत नाही. यासाठी डोके, डोळे, नाक, कान, घसा, मेंदू, मान, दात, दाढा, या अवयवांचे बल, प्रतिकार शक्ती वाढविणारा एक उपचार आयुर्वेदाने सांगितला आहे. तो म्हणजे नस्यकर्म. प्रथम डोक्याला, मानेला, मसाज करून वाफेने शेक देऊन नंतर औषधी तेलाचे थेंब नाकात टाकले जातात.